با این حال اجاره‌بها در پایتخت ایران سر به فلک می‌گذارد و رقم اجاره‌خانه در محله‌های فقیرنشین تهران که گاهی در همسایگی حاشیه‌نشینان است، باورنکردنی به نظر می‌رسد. اجاره‌های گزافی که این روز‌ها بنا بر گفته مشاوران املاک، در حال پس‌زدن کارگران از پایتخت است.

روی کاغذ‌های کهنه قرارداد اجاره‌خانه، چند لایه نایلونی کشیده و چسب زده است. از زیر چادر سیاه و مندرسی که چشمانش را تا نیمه پوشانده جوی نازکی به سمت ماسک آبی روی دهانش سرازیر می‌شود. مشخص نیست عرق ساعت‌ها پیاده‌روی و سرگردانی بین این بنگاه املاکی و آن بنگاه املاکی است یا اشک؟

خطاب به بنگاه‌دار که دفتری بزرگ با جلد زرشکی چرک را زیرورو می‌کند، می‌گوید خدا را خوش می‌آید که حکم تخلیه گرفته؟ من یک زن بی‌سرپرست با یک مادر علیل کجا بروم؟ به خدا خانه پیدا نمی‌کنم.

بنگاه‌دار زیر لب می‌پرسد حصارک کرج می‌توانی بروی؟ ملک خودم است؛ و جواب می‌شنود: من برای غذای بیرون‌بر… سبزی خرد می‌کنم. از اینجا تا حصارک کرج خیلی راه است. مادرم آلزایمر دارد و نمی‌توانم جای دور بروم.

بنگاه‌دار گوشی تلفن را برمی‌دارد و می‌گوید خدا بزرگ است! …

در محله فقیرنشین عبدل‌آباد، نزدیک خیابان احسانی که بورس نخ و پارچه ارزان است، مردی روی صندلی‌های زهواردررفته املاکی با صاحبخانه جروبحث می‌کند: به مرگ بچه‌ام برای پول پیش خانه وسیله مسافرکشی‌ام را فروختم ۶۷ میلیون تومان و یک هوندا ۱۵۰ دیسکی خریدم پیک کار کنم. می‌دانی نداری یعنی چه؟

صاحبخانه که با لباس کار چرب و پر از لکه‌های سیاه به بنگاه آمده است، جواب می‌دهد:

 قربانت بروم من هم که آقازاده نیستم صبح تا شب جان می‌کنم و دو تا انگشتم حین کار قطع شده، دخل و خرجم نمی‌خواند که طبقه پایین آن خراب‌شده را اجاره دادم. چه کسی خوشش می‌آید توالت و حمامش را با مردم شریکی استفاده کند؟

‌بنگاه‌داران املاک می‌گویند دفاترشان هر روز صحنه این بحث و جدل‌هاست. یکی از املاکی‌های خیابان دولتخواه می‌گوید هفته پیش مستأجر با یک دبه بنزین اینجا آمد و روی خودش خالی کرد که به خیر گذشت!

بنگاه‌دار دیگری در همین محله می‌گوید:

 مستأجر پارسال خانه را ۲۰ میلیون تومان رهن و ماهانه ۱.۵ میلیون تومان اجاره کرده است، امسال که برای تمدید آمده صاحبخانه می‌گوید ۵۰ میلیون تومان رهن بدهد و ۲.۵ میلیون تومان اجاره… مستأجر شوکه شده است و آخر هم با پولی که داشت در تهران خانه پیدا نکرد و مجبور شد به چهاردانگه اسلامشهر برود.

او ادامه می‌دهد: این روز‌ها دعوا‌های مستأجر و صاحبخانه بالا گرفته است. از شورای حل اختلاف محلات بپرسید چه صفی برای حکم تخلیه خانه تشکیل می‌شود؟ دولت گفت که در زمان کرونا صاحبخانه‌ها حق ندارند حکم تخلیه بگیرند، ولی این حرف‌ها به درد همان رادیو و تلویزیون می‌خورد مگر کسی می‌تواند به زور در ملک مردم بنشیند؟!

این خلاصه‌ای از وضعیت مستأجرنشین‌ترین استان ایران یعنی تهران است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، تهرانی‌ها کمترین سهم مالکیت واحد‌های مسکونی در ایران را دارند و کمتر از نیمی از پایتخت‌نشینان یعنی ۴۸.۸ درصد از آن‌ها مالک خانه هستند و بیشتر از ۵۱ درصد مردم تهران اجاره‌نشین به شمار می‌آیند. مستأجرانی که زیر بار فشار گرانی و اجاره‌خانه گاهی ناچار به مهاجرت و جابه‌جایی به حومه شهر شده‌اند.

آخرین گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در فصل زمستان ۱۴۰۰ مستأجرانی که قرارداد اجاره خود را تمدید کرده‌اند، به طور میانگین با ۵۰.۹ درصد افزایش اجاره‌بها مواجه شده‌اند.

در محله‌های فقیرنشین شهر، اما اوضاع خانه‌به‌دوش‌ها وخیم‌تر است. در منطقه دولتخواه، جایی که مردم شانه به شانه حاشیه‌نشینان هستند، یک آپارتمان قدیمی ۶۰ متری نیاز به ۱۰۰ میلیون تومان ودیعه و بین دو میلیون و ۱۰۰ تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان اجاره دارد.

در عبدل‌آباد هم که یکی دیگر از محله‌های زندگی فقیرترین تهرانی‌هاست، یک آپارتمان ۵۰ متری ۲۳ سال ساخت ۵۰ میلیون تومان رهن و دو میلیون و ۶۰۰ هزار تومان اجاره داده می‌شود.

در محله پاسگاه نعمت‌آباد هم که به بازار کهنه‌فروشی خلازیر معروف است، یک آپارتمان ۶۰‌متری قدیمی ۳۰ میلیون تومان رهن و دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان اجاره داده می‌شود. اجاره‌بها در شوش و میدان خراسان هم تقریبا در همین بازه قیمت است.

امسال حداقل دستمزد پایه کارگران به حدود چهار میلیون و ۱۸۰ هزار تومان رسیده است و بسیاری از کارگران تهرانی به شرط آنکه پس‌انداز مناسبی برای رهن خانه داشته باشند، ناچارند حداقل نیمی از حقوق خود را به عنوان اجاره‌خانه بپردازند.

هرچند بسیاری از این کارگران دستمزد‌ های قانونی نمی‌گیرند و بیمه ندارند یا اگر از دستمزد‌های قانونی برخوردار باشند مدام در معرض اخراج و تعدیل هستند.

مشاوران املاک تهران می‌گویند که با صعود سرسام‌آور اجاره‌بها، پایتخت دیگر جای زندگی کارگران نیست و بسیاری از آن‌ها به حاشیه شهر رانده شده‌اند.

آن‌ها توضیح می‌دهند که ریزش قدرت خرید مردم تقاضای اجاره در محلات جنوبی شهر را افزایش داده و همین موضوع شرایط را برای مستأجران فقیر دشوارتر کرده است.

بنا بر گفته آنها، دفاتر بنگاه‌های املاک جنوب شهر، این روز‌ها شاهد زد و خورد و دعوا یا استیصال مستأجرانی است که حکم تخلیه گرفته‌اند.

۴ میلیون تهرانی حاشیه‌نشین هستند

مصطفی‌قلی خسروی، رئیس اتحادیه مشاوران املاک کشور می‌گوید مستأجران زیادی ناچار به مهاجرت از تهران شده‌اند که بخش درخور توجهی از آنان کارگران هستند.

البته دولت تلاش کرد به صورت دستوری وارد بازار اجاره‌بهای مسکن شود که گزارش‌های مراجع آماری و روایت‌های کف و کوچه‌خیابان‌های شهر از اجاره‌نشینی، نشان می‌دهد که موفق نبوده است.

با شیوع کووید۹ در ایران، ستاد کرونا بخش‌نامه‌ای صادر کرد که صاحبخانه‌ها اجازه ندارند برای مستأجران حکم تخلیه بگیرند و حداکثر افزایش مبلغ اجاره‌بهای سالانه ملک در تهران ۲۵ درصد است؛ اما دولت طبق معمول نتوانست به صورت دستوری بازار را مهار کند و در همین بازه زمانی گزارش‌های مرکز آمار و بانک مرکزی در مقاطعی از تورم ۵۰ درصدی اجاره‌بهای مسکن در تهران حکایت دارد.

البته مصوبه ستاد کرونا برای صادرنشدن حکم تخلیه هم چندان قابلیت اجرائی ندارد. نعمت احمدی، حقوق‌دان، در این زمینه توضیح می‌دهد که ستاد کرونا به شورای حل اختلاف ابلاغ کرده که حکم تخلیه صادر نکنند، اما در مواردی که صاحبخانه مدعی می‌شود خودش نیاز به سکونت در خانه داشته یا قصد فروش ملک را دارد، دیگر نمی‌شود کاری کرد و حکم تخلیه صادر می‌شود.

بیت‌الله ستاریان، تحلیلگر اقتصاد مسکن هم وضعیت بازار مسکن را نگران‌کننده می‌داند و معتقد است وضعیت نامساعد اقتصاد کلان کشور، بازار مسکن را هم مانند تمامی بازار‌ها تحت تأثیر قرار داده است.

او می‌گوید که عرضه مسکن نسبت به تقاضا بسیار پایین است و کاهش ساخت‌وساز و صعود قیمت زمین، افزایش قیمت مصالح ساختمانی و دستمزد کارگران و… همه و همه منجر به تورم بالا در بخش مسکن شده و از آن سمت تورم دورقمی موجب شده مسکن از حالت کالای مصرفی خارج شده و به شکل کالای سرمایه‌ای تغییر کارکرد دهد و با ادامه این شرایط و تورم دورقمی این وضعیت ادامه دارد و بسیاری مسکن را نه برای مصرف شخصی که برای حفظ ارزش سرمایه خریداری می‌کنند. این تحلیلگر می‌گوید تداوم شرایط فعلی در بازار مسکن، به رشد حاشیه‌نشینی دامن می‌زند.

در همین زمینه گزارش مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی حاکی از دوبرابرشدن جمعیت زیر خط فقر در سال‌های ۹۶ تا ۹۹ است و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران سال گذشته خبر داد که حدود چهار میلیون نفر از مردم تهران حاشیه‌نشین هستند یا در بافت ناکارآمد و سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.